بررسی نماد در دیوان شاه نعمت الله ولی

چکیده نماد از منظر علوم بلاغی، کلمه، عبارت یا جمله ای است که علاوه بر معنای ظاهری، طیف معنایی گسترده ای را به خواننده القا کند. نمادپردازی، بهترین شیوه برای بیان اندیشه های غامض عرفانی و انعکاس غیرمستقیم افکار و عقاید یک شاعر است. بررسی نمادهای اشعار عرفانی، هم گره گشای ابهام حاکم بر آن هاست و هم راهی برای ورود به عالم اندیشه و هنرِ شاعر. در این پژوهش، نمادهای موجود در شعر "شاه نعمت الله ولی"، عارف و صوفی مشهور قرن هشتم و نهم هجری، از سه دیدگاه عناصر شکل دهنده، میزان تأثیر و میزان ابداع بررسی شده است. از دیدگاه عناصر شکل دهنده، نمادها به دو گروه طبیعی(شامل پدیده های طبیعی، اسامی حیوانات و اعضای بدن) و انسانی (شامل عناصر جاندار و بیجان مشتق از حیات بشری) تفکیک شده که از آن میان، پدیده های طبیعی بیشترین موارد استعمال را دارند. نمادها از دیدگاه میزان تأثیر، به دو دسته ی "خُرد" و "کلان" تقسیم شده اند. اکثر خرده نمادهای موجود در اشعار او، تحت تأثیر سه کلان نماد نقطه، خط و دایره شکل می گیرند. از نظر میزان ابداع و درصد تشعشعات معنایی، نمادها به دو گروه ملتهب و خاموش، تقسیم شده اند. غالب نمادهای موجود در اشعار او، خاموش و برگرفته از تصاویر متداول در ادب عرفانی و صوفیانه است. از این منظر تنها چند نماد بدیع و تازه در کل دیوان، وجود دارد که بیشتر، متأثر از شرایط اقلیمی و محیط زندگی شاعر است. نتایج نشان می دهد که "شاه نعمت الله ولی" در عرصه ی شعر، بیشتر شاعری نمادشکن است تا نمادپرداز. در اکثر اشعارش، نمادها قربانی تحلیل ها و اشارات مستقیم معنایی می شوند. توجه بیش از حد به بُعد معنا، وجه بلاغی و تصویری نمادهای او را به شدت ضعیف کرده است.